نقد آثار شاخص ادبی چون شاهنامه پرفسور امین، امری خطیر و گران است که هرچه در مورد آن اندیشه کردم، جولان قلم و عرصه‌ی ذهن خویش را توانای ورود به این وادی ندانستم و از این رو، پس از مطالعه‌ی این اثر کم‌نظیر، تنها به ارائه‌ی نظر خویش اکتفا می‌نمایم.
آنچه در مجموعه شاهنامه امین بیش از هر موضوع دیگری در ذهن متبادر شده و ارزش اثر را چندین برابر می‌نماید، پرداختن به ابعاد مختلف شاهنامه فردوسی و تطابق دادن آن با نیازها و آرمان های ما در جهان معاصر است. رستم، نماد انسان است. در هر عصر و جغرافیایی؛ و هفت خوان او که چون هفت شهر عشق و هفت منزل تا رسیدن به مقصود نهایی باید طی شود، هیچ محدودیتی به زمان و مکان ندارد و این جایی است که قطعاً در عمق شاهنامه امین به آن دست خواهیم یافت.
پروفسور امین سراینده و نگارنده این کتاب ارزشمند، به مناسبت هزارمین سال سرایش شاهنامه‌ی فردوسی، به خلق این اثر دست یازیده و چنین می‌سراید:
پژوهش بسی کردم و بررسی
در این دانش نامه‌ی پارسی
چو تاریخ و فرهنگ ما مردم است
همانا که شهنامه‌ی دوم است
شاهنامه‌ی امین را به حق می‌توان، تکمیل و تحلیل‌کننده و به نوعی بازآموزشی شاهنامه‌ی فردوسی به نظم و نثر دانست که در هفت مجلد تدوین شده و به صراحت می‌توان گفت هر مجلد آن کتاب مستقلی است که با ورود مفاهیم و پدیده‌ی پندگویی تداوم تاریخ ایران و جهان می‌باشد، به رشته‌ی تحریر درآمده است.
هر جلد از این اثر شامل تفاسیر واژگان ادبی و بازنگری و تحلیل تاریخی در گستره ی ایران فرهنگی است که ذهن خواننده را برای خواندن سایر مجلدها آماده کرده و مسیری هدفمند را طی می‌کند.
این کتاب را می‌توان اثری کامل در مورد ادوار مختلف ایران‌شناسی دانست. اگرچه هیچ اثری در حوزه‌ی حماسی در ادبیات ایران و جهان حتی شاهکارهای مانند ادیسه و ایلیاد هومر به شاهنامه‌ی فردوسی نخواهد رسید، اما یکی از تفاوت‌های شاهنامه امین با شاهنامه‌ی اصلی آن است که شاهنامه‌ی فردوسی صرفاً در یک دوره از تاریخ ایران بوده که محتوای ملی، میهنی و حماسی داشته و به نوعی معرف ایران و ایرانی به جهان بر اساس منابع موجود در هزار سال پیش است، لیکن شاهنامه‌ی امین حاوی مطالب و عناوینی است که امروز از نگاه یک فیلسوف و حکیم و ایران‌شناس معاصر با آگاهی های امروزین، به نوعی تکمیل‌کننده‌ی شاهنامه‌ی اصلی بوده و مربوط به تمام ادوار تاریخ ایران از جمله هزار ساله اخیر پس از زمان زندگی فردوسی بوده و عصر امروز را نیز شامل شده و همین امر علاوه بر فصاحت و بلاغت در نظم و نثر اثر، باعث شده که خواننده، از مطالعه‌ی ممتد این کتاب لذت تمام را برد و گاهی به خواندن مکرر آن ترغیب گردد.
با مطالعه‌ی این کتاب این ذهنیت به انسان متبادر می‌گردد که گویی آدمی در ادبیات غنی فارسی و تاریخ ایران غوطه ور شده و همراه با نگارنده‌ی اثر به سوی ساحل آن شنا کرده که قطعاً چون عشق، این اثر کرانه ناپیداست و همچنان که هر پدیده‌ای را هم سطح است و عمق، کرانه برای این اثر در سطح، انتها ندارد و عمق آن گوهری ناپیدا و نایاب است که جز با بارها خواندن آن و تفکر و تأمل در مطالعه‌ی اثر نمی‌توان به این عمق دست یافت.
آنچه که در ارزش شاهنامه پروفسور امین بیان شد، جای تعجب نخواهد داشت، وقتی که بدانیم که نگارنده‌ی اثر خود فیلسوف، تاریخ‌دان، ایران‌شناس و حقوق‌دان است و اثری آمیخته از مفاهیم موضوعات فوق‌الذکر به ویژه در حوزه‌ی بشر و حقوق آن در قالب یک اثر ادبی به کمال خلق گردیده است. نگارنده در بخش‌های مختلف همان مجلد اول با ذکر عناوینی موجز، مطالبی خاص و مهم را بیان و به شرح آن پرداخته است:
بخش اول) در این بخش فردوسی را احیاگر زبان فارسی و هویت ایرانی و ملی برشمرده است که به حق جز این نبوده و زنده کردن فرهنگ ایرانی و زبان فارسی مهم‌ترین و تقدیرآمیز کردن اقدامی است که فردوسی خود نیز به آن آگاهی داشته است.
بخش دوم) در این بخش به شاعرانی چون سعدی، مولانا و حافظ اشاره کرده که هر کدام درخشان‌ترین آثار فارسی را از خود به جای گذاشتند. آثاری که هیچ گاه در تاریخ ادبیات فارسی تکرار نشده و مشابه آن نیز نخواهد آمد و آنچنان این آثار ارزشمند و بی بدیل هستند که مورد توجه ادیبان سایر کشورهای جهان نیز قرار گرفته و مورد بررسی ایشان قرار گرفته است.
بخش سوم) در این بخش در حوزه‌ی خداشناسی و جهان بخشی به میان آمده که برگرفته از ادبیات شاهنامه‌ی فردوسی بوده و در حوزه‌ی عرفان نیز قدم‌هایی برداشته شده است.
در ابتدای این مقال آمد که هفت خوان رستم با هفت شهر عشق عطار مسیری با یک هدف مشخص را نشان می‌دهد و شاید بیانگر هفت مرحله‌ی رسیدن به استغنا باشد.
و در بخش آخر نیز مبحث دین‌شناسی و تعریف دین در حوزه‌های مختلف بیان گردیده است. البته همان‌طور که در ابتدای این نوشته بیان نمودم مرا توان نقد این شاهکار ادبی نیست و نقد آن از عهده اینجانب خارج است و لذا تنها به ذکر نظر خود در مورد کتاب پرداختم و از این قلمزنی کمال امتنان و فروتنی را ابراز می‌کنم و از خوانندگان این نقد و نظر می‌خواهم که مطالعه‌ی شاهنامه امین را با تأمل و تأنی ویژه صورت دهند تا بلکه بیشتر از کمال اثر بهره جسته و خویش را در این اثر چون من غوطه‌ور دارند.
پریسان طالبی
